عەبدولقادرنیازی
باوەڕ بەوەی کە چارەسەری کێشە و ململانەکانی 5 ساڵەی سووریا، ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست بەو زوانە دەگەیەنێتە ئاکام و دەرئەنجامێکی هەمەپەسەند و گونجاو، پتر لەوەی کە تەنانەت دەبێ وەک خەونێکی خۆش سەیری بکرێ، لە لایەکی‌تریشەوە دەبێ وەک گاڵتە جاڕ یا خیاڵ پڵاوێکی سیاسی ڕوانینی بۆ بکرێ.
کایەی سیاسی بەو ماهییەتە شپڕێو و ئاڵۆزەوە هێشتا لە سەرەتای خۆی دایە.قەیرانی سووریا وەک بەرچاوترین قەیرانی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست، بە ئازادبوونی حەلەب و مانەوە و نەمانەوەی بەشارئەسەد، کۆتایی پێ نایەت.
شەڕی حەلەب و دەسەڵات‌داری ئەسەد ڕێک مۆدێل و ماکێتی نۆژەن کراوەی ئەو قەیرانانەن کە پێشتر لە ئەفغانستان و عێراق و...دا سەریان هەڵدابوو و بە شێوەیەک لە شێوەکان ئەوە خسڵەتێکی داسەپێندراو و نەخوازیە کە بە گوێرەی زەرفییەت و پتانسیەلەکان بەرۆکی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاستی گرتووە.
لە ڕاستی‌دا قەیرانی 5ساڵەی سووریا دەسپێک و لانیکەم بەهانەیەکی تازەیە بۆ درێژەدان بەو ڕەوتە و بۆ قوربانی کردنی سووریا لە هەمبەر سەرهەڵدانی قەیرانەکانی‌تر ئاماژەی پێ‌بکرێ.
ژێئۆپۆلۆتیکی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست بەهۆی ئەو زەرفییەت و پتانسیەلانەی هەیەتی، هیچ کات ڕابردوو، ئێستا و داهاتوویەکی جیاوازی نەبووە و بۆشی بەدی ناکرێ. ئەو بەستێنە وای کردووە کە ئەورووپاش خۆی بۆ بەرئاورد کردن و بەرەو ڕووبوونەوە لە گەڵ ئەو تەنگەژانەی بڕیارە لە داهاتووی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست دا دێنه ئاراوە خۆی تەیار کا.
بە دەستەوە گرتنی دەسەڵاتی سیاسی لە لایەن ڕاستەکان و بناژۆخوازانی ئەورووپا و ئەمریکا دەتواندرێ وەک سەلماندنی ئەو ئیدعایە سەیر بکرێن.
توندوتیژی داڕێژراو و بە دەستەوەگرتنی دەسەڵاتی سیاسی لەلایەن تاقم و گرووپی سیاسی، بێ‌هۆویەت و شۆناس و سەربەخۆ نەبوونی دوکتورینی سیاسی دەوڵەتانی ناوچەکە و چەندین هۆکاری‌تر وای کردووە کە ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست بەردەوام تووشی دەورگێڕانێکی نەڕوخاو بێ لەو سناریۆ سیاسیانەی کە لە ناوخۆ و دەرەوە بۆی دادەڕێژرێ.
کێشی بێ‌سەرە و بەرە و توندوتیژی سیستماتیک و تێئۆریزە نەکرانی سیاسەت و پلان داڕێژی ئیستڕاتژیک لە ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست‌دا بەردەوام دەوری سەرەکیان لە سەرهەڵدانی ئەو سناریۆیەدا هەبووە کە پتر لەوەی کە دیاردەیەکی ئارام و بێ‌خەوشی تێدا بەدی بکرێ ناوچەکەی بەرەو ئاناڕشییەکی تەواو عەیار ڕاکێشاوە.
کێشی ڕۆژهەڵاتی ناوین چۆتە دەقۆناغێکەوە کە لە حاست شەڕ و سیاسەت و پلان داڕێژی و ئیستڕاتژی دا، لایەنی بەرامبەر و هاوکێشی بۆی بەدی ناکرێ.
هەر بۆیە چەمکەکانی وەک ئاسان‌گیری و لێبوردن(تساهل وتسامح)، هاوکاری و هەرەوز و تەنانەت دان پێدانان بە دیسیپلینی نوێی جیهانیش(نظم نوین جهانی) کە میراتی شەڕەی یەکەم و دووهەمی جیهانی بوون، تێیدا پلە و بایەخێکیان نییە.
کەشی زاڵ و ئەندێشەی سیاسی خێڵەکی و عەشیرەیی و مێژووی پڕ لە شەڕە گەڕەکی ناعەقڵانی، وای کردووە کە عەقڵانییەتی سیاسی لەو ناوچەیەدا پتر لەوەی کە بە گوێرەی گۆڕانکارییەکانی جیهان ئاڵ و گۆڕیان بەسەردا بێ، بەرەو کاناڵی عەقڵانییەتێکی ڕۆباتیک و مێغناتیک دا بڕوا کە ڕێگای لە هەر چەشنە خوێندنەوەیەکی مۆدێڕن لە سیاسەت و ئیستڕاتژی گرتووە.
چەمک و فاکتەرەکانی بەرهەم‌هێنانی دەسەڵات و دەسەڵات‌داری، دابین کردنی قازانج و بەرژەوەندی سیاسی و ئابووری لایەنەکان و لە سەرووی هەموو ئەوانە مەشڕووع نەبوونی بەشێکی زۆر لە دەوڵەتانی ناوچەکە وای کردووە هەمیشە خوێندنەوەیەکی بەرئاوەژوو و سەرەونخوون لە سیاسەت بکرێ کە بۆتە هۆی تێئۆریزەکران و نه‌هادینەبوونی وەها لۆژێکی هاروهاج کە لە ناوچەکەدا بەدی دەکرێ. هەر چەند ناکرێ شەڕ و پێکدادانەکانی سووریا وەک تەنیا فاکتەری سازبوونی ئەو کەشەی ئێستای ناوچە سەیر بکرێن.
شەڕی عێراق، ئەفغانستان، لیبی، سعوودیا، یەمەن، کێشە سەرەکییەکانی تورکیا و یەکێتی ئەورووپا و بوغزی شاراوەی ڕووسیا و تورکیا لە بەرامبەر یەکتر، ململانە سیاسییەکانی ئێران و سعوودیا و شەڕی بە نوێنەرایەتی کردن لێرە و لەوێ بوونەتە هۆی داگیرسانی ئەو ئاڵۆزیانەی ڕۆژهەڵاتی ناوین بە سەری دا تێدەپەڕێ.
ڕادەی پەنابەران و کۆچبەرانی ئەو وڵاتانە بۆ ئەورووپا و ئەمریکا لە لایەکی‌ترەوە ئاڵ و گۆڕی پێکهاتە سیاسییەکان و سیاسەت داڕێژی ئەو دوو وڵاتەی بە دوای خۆی داهێناوە کە هەر ئەوەش وای کردووە کە دەتوانین بڵێین کۆمەڵگای جیهانی بە گشتی و ڕۆژهەڵاتی ناوین بەتایبەتی کەوتوونەتە سەرەتای داهاتوویەکی بێ‌پێناسە و ڕێگایەکی سەراولێژی هات و نەهاتەوە کە ئەگەر لەوەی ئێستا خوێن بارتر نەبێ، بەدڵنیاییەوە ئارام تر و بێ‌کێشەتر نابێ.