جێگە و پێگەی ڕەخنە لە بواری فەرهەنگنووسیی کورد‌ی‌دا

دەوری ڕەخنە و هەڵسەنگاندن لە سەرکەوت و پێشکەوتی دیاردەی فەرهەنگنووسی لە کۆمەڵگایەکدا، یەگجار زۆر گرینگە و نرخ وبایەخێکی زۆر باڵا و واڵای هەیە چونکە فەرهەنگنووسی ئامراز و کەرەسە و تەنانەت مێکانیزمێکە کە دەبێتە هۆی گەشه و پەرەی زمانی پێوەر و هەروەها بەرەوپێش‌چوونی پێواژۆی ستانداردسازیی (Standarization) زمانی ئەو کۆمەڵگایە؛ واتە فەرهەنگنووسی بەردی بناغەی ستانداردسازی و بیچم‌گرتنی زمانی پێوەر لە ئەژمار دێ. جیا لەو جێگە و پێگە تایبەتی و بێ‌وێنەیە، فەرهەنگەکان(بە تایبەتی فەرهەنگە دووزمانە"biligual"کان)، وەک بەهێزترین و شیاوترین کەرەسەی یاریدەدەر و هاریکاری ڕەوتی وەرگێڕان دەژمێردرێن، بەتایبەت لە کۆمەڵگایەکی بەرەو گەشە و نەشەی کەلتووری و ڕۆشنبیری‌دا. کەوابوو ڕەخنە و هەڵسەنگاندن و نرخاندنی فەرهەنگەکان و وشەنامەکان لە ئیشە هەرە پێویستەکانی کۆمەڵگایەکی بەرەو پێشکەوت و گەشەی وەک کۆمەڵگای کوردەواری لەئەژماردێ و دەبێ سەرجەم ڕۆشنبیران و خوێندەواران و نووسەران و وەرگێڕانی ئاوا کۆمەڵگایە‌ک، بە گشتی و هەروەها سەرجەم پسپۆڕان و مامۆستایان و خاوەن ڕایانی بواری زمانەوانی، بەتایبەتی، گرنگێکی تایبەت بەم ئەرکە پیرۆزە بدەن و ئەگەر لە توانا و زانست و بڕشتی ئەوان دەوەشێتەوە بۆ ئەنجامی ئەم ئەرکە پیرۆزە هەستن و لە ڕادەی زانست و توانستی خۆیان بۆ ڕاپەڕاندنی نەوەستن. لە زۆربەی وڵاتانی پێشکەوتووی دنیا وەک ئەمریکا و ئینگلیس و فەڕانسە و هولەند و ئاڵمان و ژاپۆن و تەنانەت هیندووستان، گۆڤارێکی"دوو وەرزنامە"ی تایبەت بە ڕەخنەی فەرهەنگ و فەرهەنگنووسی، هەر شەش‌مانگ یەکجار بە چەشنێکی بەردەوام لە لایەن ئاکادیمیی ئەووڵاتە بڵاودەبێتەوە و وەک گۆڤارێکی زانستی و لێکۆڵینەوەیی لە لایەن خاوەنڕایان، پسپۆڕان، ڕۆشنبیران و هۆگران دەقۆزرێتەوە.

لە ئێران و میسر و توونس و پاکستان و تورکیە و زۆر وڵاتی دی، ئاوا گۆڤارێک لە لایەن فەرهەنگستان و ئاکادیمی ئەو وڵاتانەوه و بە چەشنی ساڵنامە، ساڵێ جارێ، بڵاودەبێتەوە و دەبێتە هۆی گەشە و نەشەی دیاردەی فەرهەنگنووسی لەو وڵاتانەدا.

بەڵام سەد داخ و هەزاران مەخابن لە کۆمەڵگای کوردەواری پێموانی‌یه ساڵێ جارێک تەنانەت تاقە وتارێکی مام‌ناوەندی و ئاسایی و نیمچەزانستیش لە بڵاڤۆکەکاندا لەمەڕ ڕەخنەی فەرهەنگنووسی و نرخاندنی فەرهەنگەکان و وشەنامەکان بنووسرێ و بڵاوکرێتەوە.

ئەوەندەی من ئاگاداری ئەم بەستێنەم بەم ئاکامە گەیشتووم کە: لە کوردستانی باشوور تەنیا یەک کەسایەتی ئەم ئەرکە پێویست و پیرۆزەی وەئەستۆ گرتووە و بە باشی و بە سەرکەوتوویی یەکی تەواوەوە لە عۆدەی هاتۆتەدەر و لەو پانتا و  بەستێنە‌دا خزمەتێکی زۆری کردووە، ئەویش زمانناسی ناودار، خوالێخۆشبوو پڕۆفیسۆر "ئەوڕەحمانی حاجی مارف"ـە کە زۆرێک لە فەرهەنگە کوردییەکانی وەک: "فەرهەنگی خاڵ"، "زنجیرە فەرهەنگەکانی گیوی موکریانی"، "فەرهەنگی جگەر خوێن"، "فەرهەنگەکانی پڕۆفیسۆر قەناتی کوردۆ"، "فەرهەنگی زاراوەی سلێمانی"، "فەرهەنگی ئەستێرە گەشە"، "فەرهەنگی ئیدیۆمی کوردی-ڕووسی پڕۆفیسۆر مەکسیمی خەمۆ" و زۆر فەرهەنگی تری کوردی هەڵسەنگاندووە و ڕەخنەی لێ گرتوون و بە تەرازووی زانستی فەرهەنگنووسی لێکیداونەتەوە و شی‌کردوونەتەوە و لەو بوارەشدا، هەر وەک زۆر بواری تر، خزمەتی باییدار و هەرماو و بێ‌وێنەی بە زمانی کوردی و بە دیاردەی فەرهەنگنووسیی کوردی کردووە. جێی ئاماژەیە کە پڕۆفیسۆر ئەوڕەحمانی حاجی مارف دوکتۆراکەی لە زانستی "فەرهەنگنووسی" (Lexicography)دا وەرگرتووە و لەو بوارەدا بەڕاستی زۆر کاری نایاب و بێ‌وێنە و تۆکمەی  پێشکەشی مێژووی ڕۆشنبیری و زمانەوانی و کەلتووری کوردەواری کردووە.

هەروەها لەناو کوردەکانی ئەرمەنستان و ڕووسیا و سۆڤیەتی پێشوو، تەنیا پڕۆفیسۆر قەنانی کوردۆ لە بواری ڕەخنەی فەرهەنگ و فەرهەنگنووسی‌دا، گەلێک ڕەخنەی نووسیوە و نرخاندن و هەڵسەنگاندنی کردووە لە بابەت چەندین فەرهەنگی کوردی-کرمانجی کە یەگجار زۆر گرینگ و نایاب و پڕ بایەخن. پڕۆفیسۆر قەناتی کوردۆ، خۆیشی نووسەر و دانەری دوو فەرهەنگی هەرماو و سەرکەوتووی کوردییە کە هەردووک بەرهەمی لە هەشت فەرهەنگە هەرەسەرکەوتووکانی مێژووی فەرهەنگنووسیی کوردی لە ئەژمار دێن کە ئەمە خۆی لە خۆیدا شانازییەکی بێ وێنەیە کە لە سەرجەم مێژووی فەرهەنگنووسیی کوردیدا تەنیا بە نەسیب یەک کەسایەتی بووە ئەویش پڕۆفیسۆر قەناتی کوردۆیە.

لەناو کوردناسانی غەیرە کوردیشدا تەنیا یەک کەسایەتی لەم بوارەدا واتە ڕەخنە و نرخاندن و هەڵسەنگاندنی فەرهەنگەکان چالاکی نواندووە و ئەویش پڕۆفیسۆر "مایکل چایت"ی ئەمریکاییە کە پێشتر باسمان کرد و خۆی دانەری فەرهەنگێکی نایاب و تۆکمە و هەرماوی کوردی-ئینگلیزییە و کوردناس و زمانەوان و فەرهەنگنووسێکی زۆر ناودار و سەردەرچوو و خاوەن ڕا و پسپۆڕە.

لە کوردستانی ڕۆژهەڵاتیش (ئەگەر وەک بەخۆدا هەڵگوتن و شایی‌بەخۆبوون و لەخۆبایی‌بوون لە ئەژمار نەیە) خاوەن‌ڕایان و پسپۆڕان و هۆگران و ئاگادارانی ئەم بەستێنە باش دەزانن بەپێی کارنامە و چالاکی بەردەوام لەم بەستێنەدا و ئاسەواری بڵاو بۆوە لەم بوارەدا، به ئەو پەڕی خاکەڕاییەوه، ئەمن خۆم دەوری بەرچاوترم لە باقی چالاکانی ئەم بوارەدا هەبووە و، وەک ئەرک وبەرپرسیاریەتیی ڕۆشنبیری_زانستی، پتر لە 20 بابەتی تایبەت و پتر لە 20 وتاری ڕەخنە ئامێزی زانستی‌ـم پێشکەش کردووە و بڵاوم کردووەتەوە و ئەم فەرهەنگانەم نرخاندووە و هەڵمسەنگاندوون و بە خوێنەران و هۆگران و خاوەن ڕایان‌ـم ناساندوون:

١-هەنبانە بۆرینە؛ ٢- فەرهەنگی زاراوەی ئەدەبی دوکتۆر سەججادی؛ ٣- فەرهەنگی فارسی-کوردیی زانستگای کوردستان؛ ٤-فەرهەنگی زارەکیی موکریان؛ ٥- فەرهەنگی خاڵ ؛ ٦_ فەرهەنگی کوردستان؛ ٧- فەرهەنگی ئینگلیزی-کوردیی ئازادی؛ ٨- فەرهەنگی ڕەنگەکان‌ـی سەحەر موعێزی؛ ٩- فەرهەنگی بۆرکەیی؛ ١٠- قامووسی زەبیحی؛ ١١- فەرهەنگی میدیا؛12.فەرهەنگی ئینگلیسی_فارسی_کوردی کوردستانیکا.

لەسەر تاقمێک لەم فەرهەنگانە دوو وتارم پێشکەش کردووە و بڵاوم کردووتەوە، وەک هەنبانە بۆرینە و فەرهەنگی زارەکیی موکریان و فەرهەنگی زانستگای کوردستان.

هەروەها دوکتۆر ئەمیر حەسەنپوور -زمانناسی ناوداری کورد- بێجگە لەو پێشەکییە تێروتەسەل و چڕوپڕ و بەپێز و لێکۆڵینەوەیی و زانستییەی وا لەسەر بەرگی هەوەڵی فەرهەنگی زارەکیی موکریان‌دا نووسیویە؛ هەروەها لە کتێبە بەنرخ و پڕبایەخ و تۆکمەکەی خۆی دا، واتە:

Nationalism and language in Kurdistan (1992), Sanfrancisco: Mellen research University Press.

لە فەسڵی هەشەمی ئەم کتێبەدا و لە پتر لە بیست‌لاپەڕەدا مێژوویەکی فەرهەنگنووسی لە ئێران و عێراق و تورکیە و ڕووسیا و دەرەوەی ئەم وڵاتانە باس‌کردووە، کە هەرچەند سووکە ئاوڕێکی کورت و تێپەڕە، بەڵام گەلێک وردبینانە و لێزانانە و زانستی و بەکەڵکە و تا ڕادەیەکیش ڕەخنە ئامێزە.