خوێندنەوەیەکی ڕەخنەگرانە لە بەرساختی ئیدئۆلۆژیکی زمان وەک شوناسی نەتەوەیی لە نێو کورددا

هاوکات لە گەڵ تێگەیشتنی کڕۆنۆلۆژیک (تقویمی) و ژێئۆپۆلێتیکی (جغرافیای سیاسی) کورد لە خۆی، تێگەیشتنی کڕۆنۆپۆلێتیکیش (تسلط بر زمان/فضای سیاسی) لە زمان و بوون و بوونێتی کورد لە سەدەی بیست و یەک دا کە سەدەی سڕینەوەی قەبە ڕەوایەتەکان و داماڵینی تەقەدوس و پیرۆزییە لە هەرچەشنە هزر و بیرێکی پاوان خواز و دژە ڕیفۆرم، پێوەندییەکی ڕاستەوخۆی هەیە بە تێپەڕاندنی بەستەر و زەمینەیەکی ئوستوورە پەرەستانە و تێئۆلۆژیک و قودسییەت بەخش بە هەر چەشنە ئۆبژە و بەرناسێک.

ڕوون و ئاشکرایە کە بیر کردنەوە و پێداگری نافەلسەفی و کەونارایی و تەنانەت نا زانستی، ماوەیەکی درێژخایەنە کە لە ژێر کاریگەرێتی و هێژمۆنی ئاپاڕاتووسی مێتافیزیکی و ئیدئۆلۆژیکی و تەنانەت دەمارگرژانەدا، زمانی کوردی کردۆتە پاشکۆی هەندێ بیرۆکەی خەست و خۆڵی ئەدەبی و سیاسی و ناسیۆنالیستی تێئۆلۆژیک کە هاوکات لە گەڵ ئەوەیکە لایەنی ئانتۆلۆژیک و  بوونناسانەی "کورد"ی وەک بوویەر خستۆتە پەراوێزەوە هاوکات ڕێگای داهێنانی هەرچەشنە مێتۆدێکی زانستی و ئەدەبی و سیاسیشی لێ گرتووە. چونکە هەرچەشنە تێپەڕاندن و ڕاگوێزی قۆناخە و قۆناخی بە کوفر و بێ ڕێزی بە شاعیران و سیاسەتڤانان زانیوە و ئەوەش پتر لەوەیکە ڕێز دانان بێ بۆ داهێنەرانی قۆناخگەلی سیاسی و ئەدەبی و کۆمەڵایەتی، ستایلێکە لە ئۆتیزمی مەعریفی و بوونناسانە و هەروەها داماوی و دە خۆ دا مانەوەیەکی پیڤاژۆییک و نا ئەکتیو و بەرهاوێژ. ئەو ئیدعایە لە گەڵ ئەوەیکە پرساژۆکردنی دابڕانی زمانی کوردییە لە سروشت وەک دێتێرمینزمێکی دە پێش دا ئامادەکراو، هاوکات وەک زەروورەتێکی بوونناسانەش بۆ کورد دێتە ئاراوە کە بە لێک دابڕکردنی لایەنی نۆرۆبیۆلۆژیکاڵ(عصب زیست شناختی)و ئانتۆلۆژیکاڵ(هستی شناختی) و ئۆنتیکاڵ(موجود شناختی)، پێ بنێتە ناو قۆناخێکی پاتۆلۆژیک(اسیب شناختی) و خەسارناسانەوە. پێش مەرجی ئەو دابڕانەی کورد وەک فیگۆڕێکی لانیکەم مەیلەو سۆبژەکتیو بەر و پتر لە هەموو مژارێک، گڕمۆڵەکردنی ئەو زەینییەت و هزرمەندێیە کە بە پاش گوێ خستنی هەرچەشنە هەڵوێستێکی ئێگزیستانسیال و بوون ناسانە، ئێستاش خۆی دە چوارچێوەی سروشت و ئەو بەرساختە دێتێرمینیستییەدا دەدۆزێتەوە نەک لە دەرەوەی ئەودا. دانەبڕان لە مێتافیزیکی سروشت نەک وەک تەبیعەت بەڵکوو وەک دێتێرمینیزم و جەبر خوازییەکی تەقدیرباو و چەقبەستوو ، شیمانەی هەر چەشنە مانۆڕێکی ئێگزیستانسیالیستی لە زمان زەوت کردووە و بە هیچ شێوەیەکیش حازر نییە پێملی ئەو جموجۆڵە سیاسی و کەلتووری و تەنانەت ئەدەبی و کۆمەڵایەتییانەش بێ کە لە چوار قوڕنەی جیهان دا ڕوو دەدەن و بۆ کوردیش پێویستن. دیارە ڕاگوێستنی ئەو ستایلە لە سۆبژەکتیویتەی کورد، لە قۆناخی تێئۆلۆژیک و تەقەدوس بەخش بە هەموو چەمک و مژارێکەوە بۆ قۆناخێکی ئانتۆلۆژیکاڵ و بوونناسانە، بە بێ دەکارهێنانی زمان نەک تەنیا وەک ئامڕازێکی پێوەندی گرتن بەڵکوو وەک گرینگترین فاکتەری بوون، کردەیەکی نەگونجاوە بەڵام، نکۆڵی لەوەش ناکرێ کە بواری ئێگزیستانسیالی کورد بە بێ دیالکتیک لە گەڵ بوون و تێئۆلۆژی و ئەو تەنگژە واتاییەی کە تا ڕادەیەکی زۆر داوێنگری زمانی کوردی بووە، نایەتە دی. ئەوەی ڕوون و شیاوی پێداگرییە ئەوەیە کە تا دازاینی کورد خۆی لە لایەنی ئۆبژەکتیو و بەرناسانەی ئەو دۆخە کەونارایی و پێش مێژووییە دەرناوێ، ناشتوانێ هەڵگری هیچ واتایەکی بوون ناسانە بێ لە حاند بوونێتییەکی هزرمەند و ئێگزیستانس دا. دیالکتیکی سەقەتی بوون لەو دۆخەدا بە هەر ئاقارێکدا بڕوا، دە گەشبینانەترین حاڵەت دا، چەشنێک سڵ کردن و خۆبواردنە لە دابڕان. خۆبواردنێک کە لە ئۆتیزمی مەعریفی/بوونناسانە زیاتر خاوەنی هیچ دەرئەنجام و کۆتادۆخێکی ئیجابی و پۆزەتیڤ نابێ. بۆیە هەر چەشنە ڕێئەکشێن و دژکردەوەیەکی دژە ڕێفۆرم دە بەستەری زمان و بوون دا، کورد نە تەنیا ناگەیێنێتە دۆخێکی تاریخ مەند و تاریخ ساز کە لەو قۆناخەشی تێناپەڕێنێ کە ئێستا دە بواری سیاسی و بە تایبەت ئەدەبیاتدا تووشی هاتووە. چونکە پێداگری نازانستی و دەمارگرژانە و چەقبەستوو لە سەر ئوستوورە و پەرەدانی هزری ئوستوورەیی و ئاڕکائیک، بێ ئەوەی خوێندنەوەی چالاکەنەی لێ بکرێ، دە گەشبینانەترین حاڵەت دا زمان دەگەیێنێتە قۆناخێک لە نیشتاوی ئیدەئالیزمێکی وەهماوی کە بەر و پتر لەوەیکە دە ڕاستای مسۆگەرکردنی کورد وەک نەتەوەیەکی خاوەن هەڵوێستی ئەدەبی و سیاسی و کۆمەڵایەتی دە جیهاندا بێ، وەک ئامڕازێکی سیاسی ئاراستەی دەکا بۆ ئەو پێکهاتە تۆتالیتەرانەی چوار دەورەیان تەنیوە. دیارە بێ هەڵس و کەوتی بوون ناسانە و ئەکتیوی کورد،  دەرچوون لەو قۆناخە ژانۆسیک( دوو بەر) و دیستۆپیکە(وێران) بێ ئەوەی پاڵ وە لایەنە ئەکتیوەکانی زمانی کوردی بدا، ئەگەر مەحاڵ نەبێ بێ گومان سەخت و دژوارە. خوێندنەوەیەکی مێژوویی لە کورد و ژێئۆپۆلێتیکی سیاسی و زمانی کورد تا سەدەیەک لەمەوبەر لانیکەم ئەو بەرچاوڕوونییە دێنێتە ئاراوە کە نەتەوەی کورد لە هەر شوێن کاتێکی ناهەمواری مێژووییدا خسترابێتە پەراوێزەوە، تەنیا بە زمان توانیوێتی شوناسی خۆی بپارێزێ. ئاماژە بە شوێن کاتی مێژوویی کورد لە گەڵ ئەوەیکە گرینگایەتی و پوتانسییەلەکانی زمان دەردەخا هاوکات ئەو ڕاستییەش دێنێتە ئاراوە کە ئەوە زمانی زانستی و داهێنەرە کە فاکتەری سەرەکییە بۆ مسۆگەربوونی هەر نەتەوەیەک نەک بیرۆکە و هزری تێئۆلۆژیک و ئووستوورەیی و دەمارگرژانە کە تێپەڕاندنی هەر قۆناخێکی ئەدەبی و سیاسی بە تابۆ و بڤە و بێ ڕێزی دەزانێ. ئەو شێوە هەڵس و کەوتە لە گەڵ زمان و بوون، نیشتاوی هەمان "ساحەی واقیعـ" ە کە بە هیچ شێوەیەک مەودا بە خۆ ئاراستەکردنی کردەی نمادین نادا و حەقیقەتی بوون تێیدا پتر نیشتاوێکی ئیدئۆلۆژیکییە تا شێوازێک لە تۆپۆلۆژی سووژە یا ڕەخساندنی بوارێک بۆ ڕێکخراوەی سۆبژەکتیویتە و هاوکات دوورەپەرێزییە لە خۆنوێنی کورد لە ساحەی جیهاندا و هەروەها پەرە دانە بەو هەڵپەسێرانە مەعریفی و ئانۆمیکەی کە تا ڕادەیەکی زۆر بەرۆکی زمان و سیاسەتی کوردی تەنیوە.

ـــــــــــــــــــــــــــــــ

سەرچاوەکان :

1 : بوونی مرۆڤ و دەرکەوتەکانی/عیڕفان مستەفا/ سنە : بڵاوگەی مادیار/ چاپی یەکەم 2719

2 : تێگەی کات/ماڕتین هایدگەر/وەرگێڕانی هێمن حەیدەری/سنە : بڵاوگەی مادیار/ چاپی یەکەم 2723

3 : هایدگەر و شۆڕشێکی فەلسەفی/پڕۆفسۆر موحەممەد کەماڵ/ مەهاباد : چاپەمەنی و بڵاوگەی مانگ/ چاپی یەکەم2722

3 : فلسفە جامعەشناسی : بنیانگذاری سنت های قارەای/محمدتقی ایمان و علی بندر ریگی زادە/ تهران : انتشارات حوزە و دانشگاە/چاپ اول 1400

4 : فلسفە صورتهای سمبولیک : جلد دوم: اندیشەی اسطورەای/ ارنست کاسیرر/ترجمە یداللە موقن/تهران : نشر هرمس/چاپ ششم 1399

5 : زندانهایی کە برای زندگی انتخاب میکنیم/ دوریس لیسینگ/ ترجمە مژدە دقیقی/ تهران : نشر کند و کاو/چاپ دوم 1392

6 : پدیدار شناسی حیات دینی/مارتین هایدگر/ترجمە سید جمال سامع/ تهران : نشر گام نو/ چاپ اول 1402

7 : تاریخ بە مثابە نظام(معرفی بنیانی نو برای معرفت تاریخی)/خوزە ارتگایی گاست/ ترجمە رضا وسمەگر/تهران : انتشارات اگاە/چاپ اول1402