زمانی کوردی تا چەند لە فەرهەنگ و وشەنامەی زانستە جۆراوجۆرەکان بەهرەمەند بووە؟

نووسینی فەرهەنگی زانستی بۆ زمانی کوردی، بەپێی ئەوەی مێژوویەکی 65ساڵەی هەیە، لە باری بارستایی و چەندییەتەوە لە ئاستێکی شیاو و دڵخۆشکەر دایە؛ بەڵام لە ڕووی چۆنایەتیی دانانی فەرهەنگ و لە ڕووی شێوازمەندییەوە، پلەی سەرکەوتنەکەی«ژێر-مامناوەندی»یە.

مێژووی سەردەمی فەرهەنگنووسیی کوردی دەریدەخا کە هەوەڵ کەسایەتی کە مشووری خواردووە لە دانانی فەرهەنگی زانستیی کوردی، پڕۆفیسۆر جەماڵ نەبەزە کە 65 ساڵ لەمەوبەر بە دانانی فەرهەنگی زانستیی کوردی ڕچەشکێنی ئەم بوارە بووە. د.جەماڵ نەبەز کە هەوەڵ کەسایەتییە لەم بوارەدا هەنگاوی پڕبایەخ و زانستییانەی هەڵێنابێتەوە، 65 ساڵ لەوەپێش ئەم بەرهەمانەی نووسیوە و بڵاوی کردوونەتەوە: 1. هێندێک زاراوەی زانستی، چاپخانەی کامەران، سلێمانی، 1960، 18 لاپەڕە، نزیکەی 300 وشە و زاراوەی زانستی تێدایە؛ 2. فەرهەنگۆکی زانستی، هەولێر، 1960، نزیکەی 3000 زاراوەی زانستی تێدایە؛ 3. سەرەتای میکانیک و خۆماڵەکانی مادە(هەوەڵ کتێبی زانستی_فێرکاری، لە مێژووی پەروەردەی زمانی‌کوردی‌دا)، چاپخانەی مەعاریف، بەغدا، 1960؛ ئەم کتێبە 320 لاپەڕەیە و بابەتی فیزیایە، 15 لاپەڕەی پێشەوەی فەرهەنگۆکێکی کوردی-عەرەبی-ئینگلیسی‌یه، نزیکەی 600 وشە و زاراوەی زانستی فیزیا و بیرکاری تێدایە. ئێمەی کورد کە باسی زاراوەی زانستی دێتە ئاراوە، لەپێش هەموو کەس‌دا دەبێ منەتبار و قەدرناسی جەماڵ نەبەز بین، چونکە یەکەم شاسوارێکی لەم گۆڕەپانە‌دا ڕچەی کوتابێ و ڕچەشکێنی ئەم ڕێبازه بووبێ، د.جەماڵ نەبەزە.

لە بابەت لایەنی تیئۆریک و بیردۆزانەی زاراوەسازیشەوە، هەوڵ و تەقالای بێ‌وێنەی مامۆستا مەسعوود محەممەد ناکرێ لەیاد بکرێ کە لەم بوارەدا بە نووسینی زۆر وتار و بابەتی لێکۆڵینەوەیی-زانستی، لە هەمووشیان بەرچاتر کتێبی «زاراوەسازی پێوانە»، ڕاژە و خزمەتێکی بێ‌میناکی بە لایەنی زاراوەسازیی زانستیی کوردی کردووە. هەروەها زمانناسی هەڵکەوتە و لێزان پڕۆفیسۆر حەسەن کامیل بەسیر، بە نووسینی چەندین وتاری ئاکادێمیک و شێوازمەند و هەروەها کتێبی تۆکمەی «زاراوەی کوردی»، لایەنی تێئۆریک و بیردۆزانەی زاراوەسازیی زانستیی زمانی کوردی، ئەوەندەی دی دەوڵەمەند کرد و پەرەی پێدا. پڕۆفیسۆر ئەوڕەحمان حاجی مارف،  بە نووسینی کتێبی «وشەڕۆنان لە زمانی کوردی‌دا»، ئەوەندی دیکە ڕێگەخۆشکەر و ڕێپیشاندەر بوو لەم مەیدانەدا، بۆ تاوتوێ کردنی لایەنی دەرهەست و تێئۆریکی بابەتەکە.

دوای ئەم هەوڵ و تەقالایانە، 2 فەرهەنگنووسی زانا و لێهاتوو و مشوورخۆر و پەیجۆر و دڵسۆز هەرکام بە دانان و نووسینی چەندین فەرهەنگی زانستیی زمانی کوردی، دواکەوتنی مێژوویی فەرهەنگنووسیی زانستیی زمانی کوردییان قەرەبوو کردەوە و ڕۆحێکی نوێیان وەبەر فەرهەنگنووسیی زانستیی زمانی کوردی نایەوە؛ ئەم گەورەپیاوە ماندوویی‌نەناس و دڵسۆز و پەیجۆر و مشوورخۆرانە بریتین لەم دوو کەسایەتییە پایەبەرزەی مێژووی فەرهەنگنووسیی کورد:

1. مامۆستا کەماڵ جەلال غەریب، کە بەرهەمەکانی لە بواری فەرهەنگنووسیی زانستی ئەمانەن:

۱.فەرهەنگی زانیاری، بەرگی یەکەم، 1974، عەرەبی-کوردی، سلێمانی، چاپخانەی کامران؛ فەرهەنگێکه لەبارەی وشە و زاراوەی زانستی، له بابەتی پزیشکی و نەخۆشی و گیاندار و ڕووەک و کیمیا و فیزیا و ئەستێرەوانی و بیرکاری و جوغڕافیا و هتد، 416 لاپەڕەیە و، نزیکەی 8600 وشە و زاراوەی زانستی تێدایە. بە یارمەتیی کۆڕی زانیاری کورد لەچاپ دراوە؛

٢. فەرهەنگی زانیاریی وێنەدار، 1975، فەرهەنگێکی زانستیی وێنەدارە، لە عەرەبییەوە بۆ ئینگلیسی و کوردی، زاراوەی لە بابەت زۆربەی زانستە تاقیکارییەکان‌دا تێدایە، 95 لاپەڕەیە و، نزیکەی 1600 وشە و زاراوەی زانستیی تێدایە؛

٣. فەرهەنگی زانیاری، 1979، بەرگی دووەم، لەسەر ئەرکی کۆڕی زانیاری کورد چاپ کراوە، 400 لاپەڕەیە و، نزیکەی 8000 وشه و زاراوەی تێدایە؛

٤. فەرهەنگی زانیاری، 1983، بەرگی سێیەم، 370 لاپەڕەیە و، نزیکەی 7400 وشە و زاراوەی تێدایە؛

٥. فەرهەنگی ئەستێرەزانی، ئینگلیسی-عەرەبی-کوردی/عەرەبی-کوردی-ئینگلیسی، 2004، دەزگای سەردەم، لەخۆگری نزیکەی 2000 وشە و زاراوەیە؛

٦. فەرهەنگی زانستیی هەرەگەورەی «کەماڵنامە»، 1720 لاپەڕەیە، نزیکەی 50،000 وشەی و زاراوەی زانستی‌‒ وەک سەروشە‒ لەخۆگرتووە، سلێمانی، چاپخانەی ڕێنوێن، 2002؛

٧. کەڵەفەرهەنگی ڕووەکە ئاوەکییەکان، کوردی-عەرەبی-ئینگلیسی، سوید، کتێبی هەرزان، 2002؛

٨. فەرهەنگی وێنەداری مەعدەنەکان، بەدرخان، 2002.

هەروەها مامۆستا کەماڵ جەلال غەریب، کتێبێکی زۆر تەکووز و کەم‌وێنەی لە بارەی لایەنی تێئۆریک و بیردۆزانەی زاراوەسازیی زانستی نووسیوە و بڵاوی کردووەتەوە، لەژێر ناوی: « پڕۆژەی زاراوەی زانستیی کوردی، سلێمانی، 1987».

2. مامۆستا جەماڵ عەبدول، کە بەرهەمەکانی لە بواری فەرهەنگنووسیی زانستی ئەمانەن:

۱. فەرهەنگی زیوار، نزیکەی 7000 زاراوەی فیزیا و کیمیا و بیرکاری و زیندەوەرناسیی قۆناغی زانستگای لەخۆ گرتووە، ئینگلیسی-عەرەبی-کوردی، 1995؛

۲.فەرهەنگی کیمیا، چاپی هەوەڵ: 1998، چاپی دووەم: 1999، یۆنسکۆ چاپی کردووە، نزیکەی 1750زاراوەی کیمیای‌ گشتییە، ئینگلیسی-عەرەبی- کوردی؛

٣. فەرهەنگی شەوکار، فەرهەنگی گەورە و تایبەتمەندی کیمیا، لەخۆگری 18000 زاراوە، ئینگلیسی-عەرەبی-کوردی، 1998؛ ٤.ئینسایکلۆپێدیای کیمیا، بەرگی هەوەڵ، 1999، ئینگلیسی-عەرەبی-کوردی؛

٥. ئینسایکلۆپێدیای کیمیا، بەرگی دووەم، 2001؛ ٦. ئینسایکلۆپێدیای کیمیا، بەرگی سێیەم، 2005؛ ۷. ئینسایکلۆپێدیای کیمیا، بەرگی چوارەم، 2005؛ ٨. ئینسایکلۆپێدیای کیمیا، بەرگی پێنجەم، 2010؛ ٩. ئینسایکلۆپێدیای کیمیا، بەرگی شەشەم، 2012؛ ١٠.فەرهەنگی‌ کیمیای‌ شیکاری، ئینگلیسی-عەرەبی-کوردی، 2002، دەزگای چاپ و پەخشی سەردەم؛

۱۱. فەرهەنگی کیمیای ئەندامی، ئینگلیسی-عەرەبی-کوردی، 2002، دەزگای چاپ و پەخشی سەردەم؛

۱۲. فەرهەنگی کیمیای فیزیایی، ئینگلیسی-عەرەبی-کوردی، 2005، دەزگای چاپ و پەخشی سەردەم؛

١۳. فەرهەنگی ڕاگەیاندن، ئینگلیسی-عەرەبی-کوردی، 842 لاپەڕە، فەرهەنگێکی شیکاری-وەسفی‌یە، 2006؛

١٤. فەرهەنگی زاراوە هونەرییەکان، ئینگلیسی-عەرەبی-کوردی، دەزگای چاپ و پەخشی سەردەم،2011؛

۱٥. فەرهەنگی زەویزانی، ئینگلیسی-عەرەبی-کوردی، 2007؛

١٦. فەرهەنگی زاراوە پێتڕۆڵییەکان، ئینگلیسی-عەرەبی-کوردی، دەزگای چاپ و پەخشی سەردەم، 2013.

هەروەها مامۆستا جەماڵ عەبدول، دەیان کتێبی دەرسیی کیمیا و فیزیا و بیرکاری و زیندەوەرناسی و گیانەوەرناسی و تەندروستیی مرۆڤ و هتد، بە شێوازی تاکەکەسی یان لێژنەیی، بۆ وەزارەتی پەروەرد نووسیوە و ئەم کتێبانە لە قوتابخانە ناوەندی و دواناوەندییەکانی هەرێمی کوردستان وەک وانەی دەرسیی دەخوێندرێن.

هەروەتر مامۆستا جەماڵ عەبدول کتێبێکیشی لەژێر ناوی «بەرکوڵێکی زانستی زاراوەسازیی کوردی» نووسیوە، کە لە بابەت شیکاریی تێئۆریکی ئەم بوارەدا، جێی سەرنجە.

هەر لەبابەت زاراوەی زانستی لە زمانی کوردی‌دا، دەزگای چاپ و پەخشی سەردەم لە ژێر سەردێڕی«پڕۆژەی فەرهەنگ»، لەژێر چاوەدێری فەرهەنگ‌نووس، ئەکرەم قەرەداخی و بە سەرپەرشتیاریی ئەم کەسایەتی‌یە، نزیکەی 20 فەرهەنگی بڵاوکردووەتەوە؛ ئەوەی جێی سەرنجە ئەوەیە تێکڕای ئەم فەرهەنگانە، هەر وەک زۆربەی هەرە زۆری فەرهەنگەکانی تری ئاماژەپێکرای پێشوو، فەرهەنگ‌گەلێکی سێ‌زمانەی «ئینگلیسی-عەرەبی-کوردی‌»ـن!؛ بۆ نموونە بەشێک لەم فەرهەنگانە ناو دەبەین(لەنێو بەرهەمەکانی مامۆستایان کەماڵ جەلال غەریب و جەماڵ عەبدول‌ـیش، هێندیک لەم فەرهەنگانەم نێو هێناون):

۱. فەرهەنگی فیزیا، نەوزاد عومەر محێدین، 2002؛

۲. فەرهەنگی فەلسەفە، ڕۆشنا ئەحمەد، 2003؛

٣. فەرهەنگی ڤێترینەری، دوکتۆر فەرەیدوون عەبدوسەتار، 2003؛

٤.فەرهەنگی شیر و شیرەمەنی، دوکتۆر خالید خاڵ(کوڕی شێخ محەممەدی خاڵ، ڕووناکبیر و فەرهەنگ‌نووسی ناودار)، 2003؛

۵. فەرهەنگی جوگڕافیای سروشتی، جەزا تۆفیق تالیب و ئەحمەد عەلی ئەحمەد، 2003؛

٦.فەرهەنگی وەرزش، عاسی فاتیح وەیس، 2004؛

٧.فەرهەنگی بیرکاری، نەوزاد عومەر محێدین، 2005؛

٨. فەرهەنگی توێکاریی مرۆڤ، د. ئومێد فایەق و دوکتۆر هادی محەممەد، 2009.

لە دوایی‌دا بۆ، وەک وێنە و نموونە، ژمارەیەکی تر لە فەرهەنگەکانی ئەم بوارە، واتە فەرهەنگی زانستیی کوردی ناو دەهێنین:

١.فەرهەنگی شانۆیی، ئینگلیسی-کوردی، کامەران سوبحان، ئینستیتووتی کەلەپووری کورد، 2004؛

٢.ئینسکلۆپێدیای/[فەرهەنگی] ئابووری، عەڕەبی-ئینگلیسی-کوردی، فەیسەڵ دەباغ، دەزگای چاپ و بڵاوکردنەوەی موکریانی، 2001؛

٣.فەرهەنگی زاراوەکانی فەلسەفە و زانستە کۆمەڵایەتییەکان، ئینگلیسی-فارسی-کوردی، فەرشید شەریفی، دەزگای چاپ و پەخشی سەردەم، 2007؛

٤. فەرهەنگی زاراوەی ئەدەبی، کوردی-ئینگلیسی و ئینگلیسی-کوردی، محەممەد مەحموودی و بەختیار سەجادی، دەزگای چاپ و پەخشی سەردەم، 2002؛

۵.فەرهەنگی زاراوەی ڕەخنەیی، ئینگلیسی-کوردی-فارسی، د. بەختیار سەجادی، ماڵی وەفایی، 2022؛

٦.فەرهەنگی زانستی سیاسی، کوردی- فارسی-ئینگیسی،ئەحمەد شەبانی، زانستگای کوردستان، 1388هـ؛

۷. فەرهەنگی زاراوەکانی ئەدەب و زانستە مرۆڤایەتییەکان[=زانستە مرۆڤی‌یەکان]، کوردی-ئینگلیسی، د. نەوزاد ئەحمەد ئەسوەد، ناوەندی غەزەلنووس، 2015؛

٨. فەرهەنگی زاراوەگەلی ڕاگەیاندن و کارگێڕی و قوتابخانەیی، ئینگلیسی-کوردی-عەرەبی، کۆڕی زانیاری کوردستان، 2005؛

۹.فەرهەنگی تەکنۆلۆژیای زانیاری، ئینگلیسی-کوردی، زانستپەروەرانی کورد، لەخۆگری1721 وشە و زاراوەی زانستی، چاپی دووەم 2011، پێداچوونەوە و هەڵسەنگاندن ئاکادێمیای کوردی؛

١٠. فەرهەنگی ئەندیک، ئینگلیسی-کوردی، 5490 وشە و زاراوە، کشتوکاڵ، گیانەوەران، حەسەن حەمەد ئەندێکی، 2012.

١١. فەرهەنگی وەسفیی شیکردنەوەی گوتار و مەبەستناسی، ئینگلیزی-کوردی، د.ڕەحیم سورخی و د. عادڵ محەممەدی، ئاکادێمیای کوردی، 2025.

دوایین فەرهەنگ(ژ.١١)، تەنیا هەواڵی بڵاوبوونەکەیم بیستووە و تا ئێستا نەمبینیوە.

پێش باس‌کردن لە فەرهەنگی یاسایی(کە جیاوازە لە بەراورد لەگەڵ ئەم فەرهەنگ و وشەنامە زانستی‌‌یانەی تر)، جێی خۆیەتی چەندین فەرهەنگی تری زانستی نێو بێنم کە بە چەشنێکی ڕێژەیی(نەک ڕەها) شێوازمەندتر و زانستی‌ترن لە بەراورد لەگەڵ فەرهەنگەکانی پێشوو:

١. فەرهەنگی زاراوەی زمانناسی، کوردی-عەرەبی-ئینگلیسی، پڕۆفیسۆر ئەوڕەحمان حاجی مارف، چاپی دووەم، دەزگای چاپ و بڵاوکردنەوەی ڕۆژهەڵات، هەولێر، 2014؛

٢. فەرهەنگی زاراوەکانی دەنگسازی، ئینگلیسی-عەرەبی-کوردی، دوکتۆر تالیب حوسێن عەلی، هەولێر، ئاسۆی پەروەردەیی، 2005؛

۳. فەرهەنگی حوجرە، زاراوەی پەروەردی کلاسیکی کوردی، کوردی-کوردی، محەممەد ئەحمەدیان، سەقز، چاپەمەنیی خانی، 1403 هـ.(تەنیا فەرهەنگی تایبەتمەندی تاک‌زمانەی زانستیی کوردی لەو بوار و بابەتەدا).

بەڵام لە بابەت فەرهەنگی زاراوەی یاسایی، هەر وەک خاوەنڕایان و زانایانی بواری یاسا دەزانن، هەوەڵ بەرهەم و زانستی‌ترین بەرهەم و شێوازمەندترین بەرهەم لەم بوارەدا فەرهەنگی قانوونی، عەرەبی-کوردی-فەرەنسی-ئینگلیسی، لە نووسین و دانانی کەسایەتیی ناوداری کورد پڕۆفیسۆر نووری تاڵەبانی‌یە، کە پێداچوونەوەی هاوتا کوردییەکانی ئەم فەرهەنگە لە لایەن شاعیر و کوردی‌زانی ناودار مامۆستا ئەحمەد هەردی جێ‌بەجێ‌ کراوە؛ هەروەها پڕۆفیسۆر تۆفیق وەهبی ڕاوێژکار و یارمەتیدەری زانستیی ئەم بەرهەمه دانسقە و تەکووزە بووە. هەوەڵ چاپی ئەم فەرهەنگە ساڵی 2004 لە لایەن دەزگای ئاراس لە هەولێر و لە 238 لاپەڕەدا بڵاوبووەتەوە؛ چاپی دووهەم لە لایەن مەکتەبی بیر و هوشیاری لە سلێمانی، لە 2006 و لە 319 لاپەڕەدا؛ دوایین چاپی تا ئێستا: چاپی شەشەم، ساڵی 2014، لە بەیرووت چاپ بووە.

پڕۆفیسۆر نووری تاڵەبانی بە وتەی خۆی لە ساڵی 1974 هەتا ساڵی 1999، بۆ ماوەی 25 ساڵ سەرقاڵی دانانی ئەم فەرهەنگە بووە.

لە بابەت زاراوەی یاسایی چەندین فەرهەنگی تر نووسراون کە بەشێک لەمانە بریتین لە:

١.فەرهەنگۆکی یاساپارێزی، عەرەبی-کوردی، ئەحمەد عەبدوڵڵا خدر، چاپی چوارەم، هەولێر، لە بڵاوکراوەکانی گۆڤاری یاساپارێزی، 2006؛

۲. زاراوەی یاسایی، ئامادەکردنی لێژنەی زاراوە لە کۆڕی زانیاری کوردستان، چاپی یەکەم، هەولێر، لە بڵاوکراوەکانی کۆڕی زانیاری کوردستان، 2004؛

۳.فەرهەنگ و پێناسی زاراوەکانی یاسا و شەریعەت، عەرەبی-کوردی- ئینگلیسی، 2 بەرگ، جەلیل حەمە زیاد و سەرکەوت سلێمان، هەولێر، چاپخانەی منارە، 2006؛

۴. فەرهەنگی زاراوە یاساییەکان، کوردی-ترکی، محەممەد وەسمان، 2014، هەولێر.

دوای ناساندنی فەرهەنگە زانستییەکان و فەرهەنگە یاسایی‌یەکان، جێی خۆیەتی لە بابەت چۆنایەتی و شێوازمەندییەوە ئەم چەند کەم‌وکووڕییەی وا لە زۆربەی هەرە زۆری ئەم دوو چەشنە فەرهەنگانەدا دەبیندرێن، زۆر بەکورتی ئاماژەیان پێ بکەین:

1.زۆربەیان بەرهەمێکی وەرگێڕدراون، نەک بەرهەمی ڕاستەوخۆی دانەری فەرهەنگ؛ پتر لە عەربی‌یەوە و بە ڕێژەیەکی کەمتر لە فارسی‌یەوە وەرگێڕدراون، بۆیە زۆربەی ئەم فەرهەنگانە سێ‌زمانەن، واتە یان: ۱.ئینگلیسی-عەرەبی-کوردی‌/عەرەبی-کوردی-ئینگلیسی‌ـن؛ یان: ۲.ئینگلیسی-فارسی-کوردی/ئینگلیسی-کوردی-فارسی!

زۆربەیان، وشە و زاراوە زانستییەکانیان بە پێی هاوتای عەرەبی یان فارسی( کە دانەری فەرهەنگە عەرەبی و فارسی‌یەکە[نەک فەرهەنگنووسە کوردەکە] لە بەرانبەر وشە ئینگلیسی‌یە سەرەکییەکەدا دایناوە) وەرگێڕاوەتەوە سەر کوردی!

2. بۆ دانانی ئەم فەرهەنگانە لە جەستەیەکی زمانیی پێوەندیدار کەڵک وەرنەگێڕاوە. چون ئەم فەرهەنگانە، لە ئاکامی پڕۆسەی وەرگێڕان‌دا هاتوونەتە بەرهەم، سروشتییە کە بۆ دانانی ئەم فەرهەنگانە جەستەی زمانییەک بوونی نەبووە! دیارە جەستەی زمانی، بۆ دانانی فەرهەنگ پێویستە، نەک بۆ وەرگێڕانی!

3. زۆر وشەی گشتی لەم فەرهەنگانەدا دەبیندرێ کە نەدەبوو هاتبایەن، چون شوێنی تۆمارکردنی وشەی گشتی، فەرهەنگی گشتییە نەک فەرهەنگی زانستی!

4. جێگەی ژێر-سەروشە(=sub-entry) بۆ وشە ناسەرەکییەکان لەم فەرهەنگانەدا دابین نەکراوە و هەموو وشەکان بە هەڵە وەک سەروشە(=entry) و وەک وشەی سەرەکی ناسێندروان و تۆمار کراون!

لە کۆتایی‌ وتارێکی ئاوادا، لە بابەت فەرهەنگ و وشەنامەی زانستیی زمانی کوردی‌، جێی خۆیەتی یادێک بکەین لەم هەمووە هەوڵ و تەقالا زانستی‌یانەی «کۆڕی زانیاری کورد» لە حەفتاکان‌دا و لەم هەمووە بەرهەمە چاپکراوەی بواری زاراوەسازیی زانستی، کە بەرهەمی زانست و توانست و بڕشت و لێهاتوویی و دڵسۆزی و مشوورخۆریی  کۆڕی زانیاری کوردە،  تەنیا بۆ وێنە و نموونە وەبیر دێنینەوە کە چەند لیستە لە زاراوە زانستییەکانی بوارە جیاجیاکانی زانست لە ژمارەکانی یەک بەدوای یەکی گۆڤاری «کۆڕی زانیاری کورد»دا، کە لەخۆگری سەدان زاراوەی پەسندکراوی «کۆڕی زانیاری کورد»ـە و بڵاوی کردووەتەوە و ڕادەستی بەردەنگان و خوێنەرانی تامەزرۆ و ئۆگری ئەم بوارانەیان کردووە.