خەڵاتێکی رەمزی بۆ نووسەرێکی رەمزی

ئەگەر ئەدەب بە یەکێک لە باڵەکانی هونەر بزانین کە لە سەر زمان و توانستی وێناکردن و خەیاڵ¹ و بە گشتی گێڕانەوە² ئیش دەکات ئەوا لەمێژە تەنها دەرکەوتەی جێگەی هومێد و مایەی دڵخۆشیمان زۆرتر شیعر بووە. ئێمە بە هۆکارگەلی هێشتا نادیاری مێژوویی بەردەوام زمانمان لە پانتایەکی شیعریی دا ئیشی کردووە. "زمان" پانتای هەموو شکڵەکانی وجوودە و ئەدەب بە هەموو باڵەکانییەوە یەکێکە لە شکڵە درەوشاوە و پڕ ئیمکان و بزۆز و لەهەمان کاتیش دا پڕ مەترسییەکانی ئەم شکڵ و فۆرمەی وجوود. هەر چەند پۆلین بەندیگەلێک هەن کە وتار، رۆژنامەنووسیی و گۆشەنووسیش بە ئەدەب ناوزەد دەکەن و ئێمە لەو رووەشەوە دەست بەتاڵ نین، بەڵام بە گشتی مێژووی ئەدەبی ئێمە بەشێکی زۆر کەم و لێڵاوی لێ ساغ بۆتەوە. بەهۆی ئەم بزرییەی مێژوومان (مێژوو بە مانا هەر گشتییەکەی) و نەبوونی مێژوونووسییەکی واقیعی (چ لە لایەن خود و چ لە لایەن ئەویدییەوە)، بەردەوام فاتیحان دەسپێک و کۆتایی مێژووییان بۆ خۆیان و خواست و هەژموونییەکانیان دیاری کردووە و وەک دەڵێن: "بەم شێوەیەشە کە مێژوو لە لایەن فاتیحان و حاکمانەوە دەنووسرێتەوە". ئەدەبی ئێمە هەر لە سەردەمی خانی و نالییەوە تاکوو ئێستەش ئەدەبێک بووە سیاسیی. یان باشتر وایە بڵێم ئەدەبێک بووە بە هۆی ئەو دۆخە ژیۆپۆلیتیکەی بە سەر جوگرافیای زمانەکە دا زاڵ بوو سیاسەتسالار و سیاسەت زەدە بووە. کاریگەری ئەم حاڵەتە گشتییە بە سەر هەموو ئەدەب و زمانی ئێمە دا دیارە بۆیەش ئەدەبی ئێمە بە واتایەک هەمووی ئەدەبی بەرگری بووە. بەرگری لە مانەوە و فەنانەبوون. ئەمە دۆخە گشتییە درێژخایەن و لەمێژینە کە بەشێوەیەک تان و پۆی زمان و بیرکردنەوەی ئێمەی چنیوە دەتوانین پێی بڵێین "واقیعی ئێمە". واتە واقیعێکی گشتی کونکرێت و دڕ و بەرهەست کە هەموو جومگە بکەرەکان و ئەکتە جۆراوجۆرەکانی نەتەوە و کەلتوورێک دەخاتە ژێر سێبەری خۆیەوە. لەم حاڵەتە دا بەشێک لە ئەدەبی کاریگەر و جیدی ئێمە رووبەڕووی واقیع بۆتەوە و لە هاوکێشە سەپێنراو و تۆپزییەکانی واقیع تەداخول و خۆهەڵقورتانی کردووە. لە راستی دا لەم رووەوە ئەدەب ئەوە نییە کە تەنها لە پێوەندییەکی دیالیکتیکی لەگەڵ واقیع بێت بەڵکوو ریسالەتی و ئەرکی دەبێت بە تێپەڕاندن و تەجاوەزکردنی واقیع³. ئەم ریسالەتە گەورەیەی ئەدەب بۆ رووبەڕووبوونەوە لەگەڵ واقیع لە رێگەی هێزی خەیاڵ و خەیاڵکردنەوە دێتە ئاراوە، بە واتا گشتییەکەی ئەدەب لە رێگەی خەیاڵ هەوڵی دەسکاریکردنی واقیع و مانا بەشیوەیەکی گشتیی دەدات.⁴ بۆیە تایبەتمەندی بەرگریکردن و بەڕووەنان و تەحەدا کردن یەکێک لە توخمە بەردەوام و ئامادەکانی ئەدەب بووە لە هەموو دونیا. ئەدەبی جیدی هیچکات وانوێنەر و نیشاندەرەوەی کۆمەڵێک دیسیپلین و مانیفێستی سیاسی یان کۆمەڵایەتی نییە کە لەناو نەریتەکانی کەلتوور و زمانێک دا خۆی سەپاندووە، ئەدەبی جیدی بەردەوام لەگەڵ واقیع دا کێشەی هەیە و هێزێکە بۆ "نەء" گوتنی گەورە بە دۆخی ئامادە و لەسەرپێ. لێرەدا ئەدەب لەرێگەی هەموو توانست و وزە لەبن نەهاتووەکانی خۆی "زمان" بەکار دەهێنێت بۆ ئەوەی واقیعی نوێ و ئەزموونی نوێ ببەخشێتە زمان و ئاخێوەرانی زمان و وەکوو وتم ئەمەش لە رێگەی رووبەڕووبوونەوە و رەخنەکردنی جەمسەرێکی زەق و زاڵی ئایدۆلۆژیک و دیسیپلین تەوەر بەناوی واقیع بەهۆی خەیاڵەوە ئەنجام دەدات. واتە وەکوو چۆن لە ناو واقیع کۆمەڵێک دیسیپلین و یاسا و رێسا بەرگری لە مانەوەی دۆخی واقیع دەکەن لە پانتای خەیاڵیش دا و لە رێگەی درووست کردنی گەڵاڵە(plot) و میتافۆڕەکان ئەدەب ئەزموونێکی  نوێ دەخاتە بەردەم بوونی ئینسانی و بەگشتی خودی واقیع.⁵ ئەم ریسالەتە واڵایە لە رێگەی ئەدەبەوە دێتە ئەنجام. ئەدەبێک کە بە جیهانبینییەکی پرسیارتەوەر و رەخنەکار و لە رێگەی خەیاڵەوە و لە ناو زمان و وێنەکان دا واقیعیترمان بۆ دەگێڕێتەوە و ئیمکانی وجوودیی تازەمان بۆ دەکاتەوە.

 لە مێژووی گێڕانەوەی چیرۆکیی ئێمە دا کە مێژوویەکی کەم تەمەن و کەم ئەزموونیشە، رووبەڕووبوونەوە لەگەڵ واقیع و تەقاندنەوەی خەیاڵ لە چەقی دیکتاتۆرییەتی واقیعێکی سیاسی دا نە تەمەنێکی وای هەیە و نەش دەنگانێکی بەهێز و زۆری هەیە. من بێ ئەوەی بمەوێت لەسەر هەموو دەنگ و سیما ئەدەبییەکان بڕیارێکی رەها بدەم و لە بازنەی داوەری و نرخاندنێکی یەکلاییکەرەوە دا غەدریان لێ بکەم دوو دەنگ و سیمای جیدی و جیاواز لە ئەدەبی سێ دەیەی رابردوومان لە باشوور وەکوو نموونەی دیاری بەرباسەکەی خۆم دەخەمە روو. دوو دەنگ و سەمبوول کە بن میچ و ئاسمانەکانی واقیع و خەیاڵی بەرتەسک و کۆیلەی واقیعیان بەزاند و توانیان لە ناو زمانی کوردی ئەزموونی تازەتر بۆ ئینسانی ئێمە بخەنە روو. 1- شێرکۆ بێکەس 2-بەختیار عەلی. یەکەمیان شاعیرێک بوو کە لە واقیعێکی سیاسی دا بە خەیاڵێکی دەوڵەمەنتر لە مێژووی پێشووی شیعر و ئەدەبی ناو ئەو زمانەی ئیشی پێدەکرد، سیاسەتی کۆیلەی دەستی شیعر کرد و واقیعی خستە ژێر کاریگەری خەیاڵەوە و دەرگای نوێی بۆ تێڕامان و بیرکردنەوە لە ناو زمانێک کردەوە کە تا سەر ئێسقان ئەو واقیعە سامناکە ئایدۆلۆژیک و بەدیسیپلینکراوی کرد بوو. سەمبوولی دووهەم سەرەڕای ئەوەی کە لە جیهانی شیعریش دا مۆدێلێکی دەوڵەمەند لە تەجاوەزی واقیع و کردنەوەی ئاسۆی ناکۆتا و فرەرەنگی خەیاڵی خستە روو، لە جیهانی گێڕانەوەیی چێرۆکییش دا گۆڕانێکی بنەمایی و رابوونێکی دانسقەی هێنایە کایەوە، کە باسی من لەسەر لایەنی دووهەمی سەمبوولی دووەمە.

ئەدەبی گێڕانەوەی چیرۆکیی ئێمە لە سەرەتاکانی سەدەی بیستەمەوە تاکوو چەن دەیە لەمەوپێش ئەدەبێک بوو گیر خورادوو لە نێوان دوو شکڵ و فۆرم لە واقیعی وشک و برینگ و کەم خەیاڵ و زۆر جاریش بێ خەیاڵ. تەنانەت ئێمە ئەگەر فواد تەمۆ(چیرۆکێکی ناتەوای لێ بەجێماوە لە ساڵی 1913 لە یەکەمین ژمارەی رۆژی کورد بڵاو کراوەتەوە) یان جەمیل سایب(لە 1925 چیرۆکی "لە خەومای" لە رۆژنامەی ژیانەوە بڵاو کردۆتەوە) بە بناغەدانەری گێڕانەوەی چیرۆکیی کوردیش بزانین، تاکوو سەرهەڵدانی ئەزموون و رەوتە هەرە تازەکان لە پانتای چیرۆک و رۆمانی کوردی دا بە زۆری دوو فۆرم لە تێگەیشتن و گێڕانەوەی واقیعمان بۆ دەردەکەوێت.⁶ گێڕانەوەیەک لە واقیعێک کە لە ناو کۆمەڵێک پەند و ئامۆژگاریی ئەخلاقی و وانەی جوامێری و دلێری و پاڵەوانی و حەماسەتێکی ئایدۆلۆژیک و بەرتەسک نغرۆ بووە و بەم تایبەتمەندیانەوە دەناسرایەوە و هەر بەم توخمانەشەوە لە ئەدەب و چیرۆک دا رەوایەت دەکرا، ئەم واقیعە واقیعی نەریتییە کە هێشتا شەقڵی دیسیپلینە سەرەتاییەکانی کۆمەڵگەی نەشکاندووە. گێڕانەوەی واقیعی دووهەم کە بە هۆی بوونی هێزە چەپ و مارکسییەکان لە کوردستان(زۆرتر باشوور) پەرەی سەند و ئێستەش هەندێ نوێنەری رەوایی بۆ پەیدا دەبێ. ئەم دوو فۆرمە لە گێڕانەوە و فامکردنی واقیع کە سنوورێکی ئەدەبی و رەوایەتی ئەوتۆشیان بۆ خۆیان دیاری نەکردووە تاکوو لەگەڵ خودی واقیع جوێ و جیاواز بکرێنەوە، بەر لەوەی بەرهەڵستکار و رەخنەگری خودی واقیع و دام و دەزگاکانی بن، بەرهەمهێنەر و داکۆکیکاری هەر ئەو دیسیپلینانە بوون کە نەریتەکانی کۆمەڵگا و رەوتە چەپەکان دەیانگوتەوە و جێیان دەخەست. گێڕانەوەی واقیعی دووهەم دەشێت بە تەساموح و پارێزەوە بە تێڕوانینێک بۆ واقیعی سوسیالیستی سیاسیی و چینایەتی لە شکڵێکی بەرتەسک و ئایدۆلۆژیک دا ناوزەدی بکەین. تاکە جیاوازی ئەم دوو گێڕانەوەشە نەریتی و خۆماڵی بوونی  یەکیان و سوسیالیستی و دەرەکی بوونی ئەویتریان بوو. لە هەناوی ئەم دوو فۆرمەی فامکردنی "واقیع" و پاش رووخانی یەکێتی سۆڤیەت و هەرەسهێنانی بلوکی سوسیالیستی و کۆمەڵێک گۆڕانکاریی سیاسی لە جوغرافیای ناوچەکە و دواتر باشووری کوردستان بەرەبەرە گێڕانەوەیەکی تازە سەری هەڵدا کە رەنگە بۆ دەسنیشانکردنی یەکەم دەنگ و نوێنەرەکانی پێویستمان بە لێکۆڵینەوەیەکی زۆر ورد و پان و بەرین بێت. ئەم شکڵە تازەیەی گێڕانەوەی واقیع وەکوو جیهانبینییەکی فرەلایەن و پشت قایم بە خوێندنەوە و بیرکردنەوە لە ئەدەبی ناوچەکە و تا رادەیەکیش ئەدەبی دونیا و شارەزا لە تیۆری و رەوتە ئەدەبییەکان و فامکردنی دەوڵەمەندی جیهانی گێڕانەوە و تەکنیک و شێوازەکانی خۆی مانیفیست کرد و تا ئێستەش هیچ دیسیپلینێکی دەسنیشانکراو و سنوورداری بۆ خۆی دانەناوە.

 ئەم کرانەوەیە کە دەرهاوێشتەی چەندین رووداوی سیاسی و کەلتووری لە سەر ئەرزی وایع بوو، فۆرمێک لە گێڕانەوەی پەرە پێدا کە جیاوازییەکی بنەمایی لەگەڵ ئەوەی پێش خۆی پێکهێنا. جیاوازییەکە لە ئاستێک دایە هەندێ جار وا مەزەندە دەکرێت کە لەم رووەوە مێژووی گێڕانەوەمان رەوتێکی ناخەتی و دابڕاو لە پێشووی خۆی بە واتا فۆکۆییەکەی ئەزموون کرد. ئەم کرانەوەیە بەهەر هۆکارێک بێت هەل و دەرفەت و ئاسۆیەکی تازە بوو لە جیهانی ئێمە دا بەڵام لە میانەی ئەم گۆڕانکاری و رووداوانە کە لە پانتای واقیع و گێڕانەوەی واقیع رووی دا یەک توخم و ئیلیمان نەگۆڕ و پێ داکوتاو مایەوە ئەویش سیاسیی بوونی زمانی کوردی بوو. ئەگەرچی رووداوەکانی ساڵی 91 لە باشوور بەشێک لە واقیعی سەپێنراوی بە هۆی رووداوێکی خەیاڵاوی! بەڵام واقیعی(وەکوو کۆڕەو!) گۆڕی بەڵام توخمێکی بنەمایی دانیشتووانی ناو ئەم واقیعە هەر هێما و دەلالەتێکی سیاسی هەبوو. تاقانە توخمی بەرگریکاری وجوود و بوونی ئینسانی و ئیتنیکی واتە زمان.

چوونکوو توخمی سەرەکی و ئامیانی راستەقینەی ئەدەبیش زمانە و زمانیش سەر بە نەتەوە و و جوگرافیا و مێژوویەکی دیاریکراو، و ئەم زمانە خاوەنی دەسەڵات و دام و دەزگای سیاسیی بەردەوام و جێگیر نەبووە لە هەموو گۆشەی جوگرافیاکەیەوە و لە لایەن زمانانیتری هاوسێوە وەکوو زمانێکی غەریب، دەشتەکی، سەر بە ئاخێزگەیەکی دێو و درنجان و لە دواجار دا سیاسی بینراوە. ئەم رەوتەی مۆرک کوتان بە سەر شوناس و زمانی نەتەوەیەکی وەکوو کورد بەرئەنجامی مێژوویەکی موتڵەق بین و میتافیزیک تەوەر و فاشیستییە کە لە ناوچەکە دا هەبووە بۆیە ئێمە هەر لە کتێبە مێژووییە کۆنەکانی عەرەبەوە تا ئێستەش دەیخوێنینەوە کە زمان و نەتەوەی کوردی بوونێکی ئینسانی و مرۆییانە نییە و سەر بە ئەفسانە و دونیای دێو و درنج و مەخلووقاتی دەعجانی و سەیر و سەمەرەن. فارس وتورکیش کە ئەفسانە داڕێژیی خۆیان هەیە لەم رووەوە و من ناپەرژێمە سەری.⁷ مێژووی ئەفسانە و ئایین لە رۆژهەڵاتی ناوین لێوانلێو بووە لە ئینکاری ئەویدی و کوشتنی ئەویتر و قڕانکردنی غەیری"خود". لەم گوزەر و ئاڕاستە زەمەنییە دا دەکرێ بەجورئەتەوە بڵێین کورد وەکوو قەوارەیەکی زمانی و کەلتووریی و جەماوەری بەری زۆرترین ئینکار و لەناوچوون و قڕان کردن کەوتووە، مێژووی خۆرهەڵاتی ناوین بە هۆی ئەو سرووشتە ناتەندرووست و رەشبین و ئەویدی کوژ و خۆپەرستەیەوە لێوالێو بووە لە مەرگ و ئاژاوە و شکست و کوشتن. بۆیە زۆریش سەیر نەبووە لە وەها هەل و مەرج و زەمینەیەکی مێژوویی دا ئەدەبی ئێمە تەنها ئەدەبی بەرگریی بوو بێت. بەرگریی لە مانەوە و هەرمانی بەرهەست و کۆنکرێتی خۆی. لەم رەوتەش دا گەلێ دەق و مانای درەوشاوە و ئیستاتیکی بەرهەم هێناوە بەڵام وەکوو وتم بە هۆی ئەو هەیمەنە سیاسیی و ئایینییەی کە هەر لە سەردەمی ئیمارەتە کوردییەکانەوە تا ئێستەشی بەدواوە بێت بەسەر جوگرافیای گشتی و هەموو کیانی ناو ئەو جوگرافیایە دا زاڵ بووە، ئەدەبی ئێمە ئەدەبێکی بەرگریکار و تا رادەیەکی زۆر خۆجێی و ناوخۆیی بووە.

سەرهەڵدانی "تاك" وەکوو وەگێڕ(راوی) ی نوێ بۆ واقیع

(بەختیار عەلی وەکوو نموونە)

تەنها پاش کۆڕەوەکەی ساڵی 91و دەرچوونی بڕیاری رێکخراوی نەتەوە یەکگرتووەکان بوو کە ئەدەبی کوردی لە باشوور و عێراق و ئێران خۆی مانیفێست کرد و دوای چەندین ساڵ رێچکە و ئاسۆیەکی رەنگینی لە ناو خوێنەر و نەشرەکان دا بۆ خۆی دۆزییەوە. بەم حاڵەشەوە بە هۆی ئەو کەلتوورە سیاسی و شاخاوییەی کە بەسەر کۆمەڵگەی کوردستان(باشوور) لەماوەی چەندین ساڵ جەنگ و یاڵەویاڵ کردن و ژیانی شاخ جێکەوتبوو، فەزا و رۆحییەتێکی پۆپۆلیستی و رەشەخەڵکێتی برەوێکی ترسناکی پەیدا کرد بوو، فەزایەک کە بە هۆی حەماسەتی ژیانی شاخ و دۆخی پڕترس و بێ هێوری و بێ دەرفەت بۆ بیرکردنەوە، پاڵەوان و جوامیر و دلێری بە کۆمەڵێک دیسیپلین و نرخەوە مانیفێست دەکرد، ئەمە نۆرمێکی ترسناک بوو کە لە شاخەوە و پاش شۆڕش هاتەوە ناو شار و تا ئێستەش بەشێکی زۆر لە جومگە سەرەکییەکانی ژیانی شار و کەلتووری شار بەڕێوە دەبات لە ئاوەها هەل و مەرجێک دا تەنها "تاک"ەکان دەتوانن ریسکی گێڕانەوەیەک بکەن بۆ بەگژداچوونەوەی واقیعێکی بەتاڵ لە هەڵوێستە و لێوانلێو لە سۆز و حەماسەتێکی بەسەرچوو و بەرتەسک و بەدەوی. بۆیە دەڵێم لەم هەل و مەرجە سامناکە دا  ئەو هێزەی ئەدەبی ئێمەی بە ئاسۆیەکی پڕهومێد بەڵام زۆر بە بەرەوەماوی ئێستە گەیاند "تاک" بوو. لێرە دا تاکەکان رووبەڕووی ریسالەت و ئەرکێکی چارەنووس ساز و مێژوویی بوونەوە. چوونکوو ئەوان دەیانویست سنووری پێناسەکانی واقیعی سیاسی و سیاسەت و جەنگ و عەشق لە رێگەی جیهان بینی نوێ و خەیاڵ و زانستی تازە تێپەڕێنن. ئەمە هەم لە لایەن و رووە سیاسییەکەیەوە راست و رەوایە و هەم لە لایەنە کەلتووری و فیکری و ئیستاتیکییەکەشییەوە. واتە ئەوان(تاکەکان) لە دوو بەرەی سیاسی و فیکری-ئیستاتیکی دا رووبەڕووی واقیع بوونەوە. لە رووی سیاسییەوە ئەدیبانی جیددی ئێمە بەهۆی ئەو بێ هیواییەی بە جەوهەری سیاسەت (چ خودی و چ ئەویدی) هەیانبووە هیچ کات ستایشکەر و پێداهەڵگۆی سیاسییەکان نەبوون. لە رووە فیکرییەکەشی دا هەر ئەم تایبەتمەندییەی سرک و یاخی بوونی تاکەکانە کە ئەدەب لە فۆرم و شکڵی کۆن دەردەکات و دێنێتییە ناو دیسکۆرسێکی نوێ و خودی ئەدەب دەکاتە دیسکۆرس. مێژووی ئەدەبی گەلان شاهیدی ئەوەیە کە ئەدەب، لە رێگەی تاکەوە زەنگین و پاراو و گەشەدار دەبێت. کافکا و کامۆ و داستایوفسکی و ...تاکگەلی هەڵهاتوو و پەراوێز کەوتوو و غەوارەی جیهان و واقیع و سەردەمی خۆیان بوون بەڵام هەر ئەوان بوون دەریانخست کە کەمترین هەڵەیان لایە و جوانترین و قووڵترین بەشیان لە حەقیقەت بۆ ئێمە و خۆیان گێڕاوەتەوە. بەهۆی پێوەندی دانسقە و تایبەتی تاک بە واقیعەوە گێڕانەوەی نوێ وەکوو "رووداو" دێتە پێناسە کردن. رووداوێک کە بازنەی توخم و تەکنیک و فەزای پێشووی سەپێنراوی واقیع دەبەزێنێت و لە رێگەی خەیاڵەوە واقیعی نوێ پێناسە دەکات. واقیعی نوێ دەخاتە بەردەم کۆی کەلتوورێک کە لە ناو پێکهاتێکی ئایدۆلۆژیکی سیاسی و نەریتی دا خەریکە نغرۆ دەبێت، بۆ ئێمەی کورد "بەختیار عەلی" رووداوێک بوو کە ئاسۆی تێڕوانینی کەلتووری و ئینسانی ئێمەی بۆ زۆر شت دەسکاری کرد و تەجاوەزی نەریتە جێگرتووەکانی ناو کەلتوور و زمانمانی کرد. تەجاوەز و تێپەڕاندنێک کە ئەگەر سیاسی بوونی زمانی کوردی لەمپەر نەبوایە، زۆر لە پێشتر و زووتر دەنگی دەگەیشتە سنوورەکانی دەرەوە. ئەزموونی بەختیار عەلی لە قەوارەی کەسێکی حەقیقی و دیاریکراو دا نەماوە و هەنووکە بۆ بەشێک لە جیهانی دەرەوە میتافۆڕ(metaphor) و خوازەیەکە لە جیهانبینی مرۆڤێکی "رۆژ‌هەلاتی ناوینی کورد" کە هەموو توانست و وزەی خۆی خستۆتە گەڕ بۆ بۆ رووبەڕووبوونەوە لەگەڵ مەرگ. واتە ئەم نووسەرە هەنووکە میسداق و نموونەی رستەیەکی ئاندرێ مالرۆیە کە دەڵێت: "هونەر(ئەدەب) ستایشی ژیانە لە هەمبەر و باوەشی مەرگ". هەموو رۆمانەکانی بەختیار عەلی لە هەمان کات دا کە هەڵگری گێڕانەوەی تراژیدیا و مەرگ و ئازار و ئەنفال و توندوتیژی و ئایین و فاشیزم و جوانی و کەلتوور و شەڕ و عەشق و...ن، لە خۆگری هەستانەوە و رابوونێکیشن بۆ ناو پانتای ژیان و مانەوە. ئێمە لە شاری مۆسیقارە سپییەکان، کۆشکی باڵندە غەمگینەکان، ئێوارەی پەروانە، غەزەڵنووس و باخەکانی خەیاڵ...مەرگی دواجار و ئەبەدی پاڵەوان و کارئەکتەر نابینین، هیچ کارئەکتەر و پاڵەوانێک مەرگێکی ئاسایی و بێ ناوەرۆکی نییە، مەرگی جەلادەتی کۆتر بەر لەوەی نەمان بێت پەیامێکە بۆ بکوژان و نەفسی ژیان و فەلسەفەی ژیان. غەزەڵنووس و باخەکانی خەیاڵ ململانێیەکی قووڵ و نەبڕاوەیە لە نێوان دوو جەمسەری واقیع و خەیاڵ، دەسەڵات دار و هونەرمەند(ئەدیب، شاعیر و...)، مەرگ و ژیان...کۆشکی باڵندە غەمگینەکان پەیامێکە بۆ ئاسۆی تێڕوانینی مرۆڤی جیهانی ئێمە بۆ عەشق و شار و جیهان و جوانی...لە هەموو ئەم رۆمانانە مەرگی راستەقینە روو نادات ئەوەی هەیە مانەوە و هەرمانە. ئەم شێوە لە گێڕانەوە و ئەم جیهانبینییە لە جوگرافیایەکی پڕ خوێن و توندوتیژی و بناژۆخوازی ئایینی و فاشیزمی دینی و نەتەوەیی وەکوو رۆژهەڵاتی ناوین و بە زمانێکی سیاسیکراو و ئایدۆلۆژی زەدە و "بە کەمینە دانراو" پەیام و هاوارێکی گەورەیە بۆ هەموو ئینسانییەت و مرۆڤایەتی، زایەڵەیەکی وەها بێگەرد و مەزڵووم و جوان کە سنوورەکانی ئەم جوگرافیایەی تێپەڕاند و خوێنەری رۆژئاوایی بۆ خۆی بینیوەتەوە. بەدەر لەوەی ئەم رەوتەی دەرکەوتنی زمانی کوردی وەکوو پانتایەک لە گێڕانەوە و فۆرمێک لە ئیستاتیکا بەکوێ دەگات، خەڵاتگەلی وەکوو نیلی زاکس کە بێگومان خەڵاتێکی سەمبوولیک و گرینگە لە ئاستە ئەدەبی و مێژوویی و تەنانەت سیاسییەکەشی دا و لە رۆژی 10ی مانگی دوازدەی ئەمساڵ(2017) واتە سێ رۆژ لەمەوپێش لە ئاڵمانیا و لە شاری دۆرتمۆند و بە ئامادەبوونی کۆمەڵێک نووسەر، و وەرگێڕی رۆمانەکان لە رێگەی پارێزگاری دۆرتمۆندەوە درایە نووسەر و بیرمەندی کورد بەختیارعەلی. خاڵێک کە لێرەدا جێی سەرنجە ئەمەیە کە بەختیار وەکوو نوێنەری ئەدەبی رۆژهەڵاتی ناوین ناسراوە و ئەم خەڵاتە پەیام و رێزلێنانێکی گەورەترە لە جوگرافیای کوردتسان و عێراق. وەرگرتنی ئەم خەڵاتە لە لایەن "ئیستاتیکای بەختیار عەلی" وەکوو نوێنەری ئەدەبی رۆژهەڵاتی ناوین و بەهۆی وەرگێڕانی دوو رۆمانی گرینگ و تایبەتی لە ژێر ناوی "دواهەمین هەناری دونیا" و " شاری مۆسیقارە سپییەکان" پەیامێکی تایبەتە بۆ رۆژهەڵاتی ناوین و ئەدەبی کوردیش. ئەمەی کە ئەم پەیامە چۆن بخوێنرێتەوە لە رۆژهەڵاتی ناوین و کۆمەڵگای کوردی بەشێکە لە هاوکێشەیەکی کەلتووری و سیاسی و فیکریی کە ئاڕاستەی داهاتووی ئەم جوگرافیاە پڕئاژاوە و شەڕ و ناتەندرووست و غەدرلێکراوەمان پیشان دەدا. بێگومان ئیشی وەرگێڕانی ئەم رۆمانانە دەشێت وەختی خۆی هەڵوێستە و وردبوونەوەی جیدی لەسەر بکرێت نیگا و ریسالەت و هەوڵی ئەوان لەم هاوکێشەیە دا جێگەی خۆی هەیە.

نیلی زاکس و مانای خەڵاتەکەی

 نیلی زاکس شاعیر و شانۆنامەنووسی ئاڵمانی بەرەگەز جوولەکوە بووە کە پێش ئەوەی لە ساڵی 1940 لە دەستی نازییەکان بەرەو سوید هەڵبێت دەیان جار ئازار و ئەشکەنجەی رۆحی و جەستەیی بینیوە و لە شیعرەکانی دا ئەم ئازار و قڕانکردن و کوشت و بڕانە بە تۆخی ئامادەیە، ئەم خانمە ویژدانی زیندووی ناو مەرگەسات و دەنگی زیندەگی و مانەوە بووە کە لە هەمبەر مەرگ و فەنابوون وەستاوەتەوە و شاهید و وەگێڕ(راوی)ی جیهانێک لە ئازار و شەڕ و ژینوساید و کوشتن و دڵەڕاوکێ و ترس و...بووە. خاتوو نیلی زاکس لە ساڵی 1960 خەڵاتی نۆبڵی ئەدەبی وەرگرتووە.

خەڵاتی نیلی زاکس هەڵگری هەموو ئەو زایەڵەیانەیە کە لە شاهید و سەمبوولێکی وەکوو زاکس دا ئامادە بووە و خەڵاتێکی زۆر گرینگیشە کە نووسەران و بیرمەندانێکی وەکوو میلان کوندرا، ئیریک فرۆم، نادین گۆردمیر، ئەلیاس کانیتی، کریستیا ڤۆڵف، مارگریت ئەتود، دافید گریسمان وەریانگرتووە. ئەوەی کە یەکەمجارە ئەم خەڵاتە بەری نووسەرێکی غەیری ئەورووپی زمانی وەکوو بەختیار عەلی دەکەوێت رووداوێکی گەورەیە. چەقی رووداوەکەش لێرەدایە زمانێک کە لە رۆژهەڵاتی ناوین هێشتا فۆرمێکی فەرمی و دانپێدانراوی بەتەواوی وەرنەگرتووە و لەو وڵاتانەی کوردی لێیە بەشێوەی جۆراوجۆر رەت دەکرێتەوە و وەکوو زمانێکی نائاسایی و نایاسایی دەزانن، دەچێتە نێو ئەدەب و ئیستاتیکا و جیهانبینی شارستانییەتی رۆژئاواوە. خودی ئەمەش مانای وایە ئێمە لە ئاستی جیهانبینی و زمانی دا بارگاوی و هەڵگری کۆمەڵێک مان و دەلالەتی یونیڤێرساڵ و جیهانگیرن کە سنوورەکانی ناوچەکەی بەزاندووە. خوێنەری رۆژئاوایی لەگەڵ ترس و دڵەڕاوکێی و ئەزموون-ژینی(جهان زیست) مرۆڤێکی رۆژهەڵاتی ناوینی بە سەرچەشنێکی وەکوو کورد ئاشنا دەبێت. خودی ئەم رووداوە تەجاوەز و تێپەڕی هاوکێشە سیاسی و ژیۆپولیتیک و کەلتوورییەکانی کردووە و دەوری تاکی کۆمەڵگای ئێمەی بە رادەیەکی سەیر دیاری کردووە. بەختیار ئیتر کەسایەتییەکی حەقیقی نییە و وەک وتم سەمبوولێکە کە دەرهاوێشتە مێژووی خوێناوی جوگرافیایەکی گەورە(رۆژهەڵاتی ناوین) و بچووک(کوردستان) و کۆی ئەو جیهانبینییە ئەدەبییە تاک گەرایەیە کە لە خانی و نالی و گۆران و...هاتووە. هەر چەند بۆ ئەم رووداوە دەشێت زۆر شیکاری بکرێت و پێوەر و پێودانگی هەڵبژاردنی داوەران و رەخنەگرانی ئاڵمانی بۆ پێدانی ئەم خەڵاتە بە خوێندنەوەی دوو بەرهەمی نووسەر هەڵبسەنگێنین، یان لایەنی سیاسی و پەیامی فیکری و شارستانی و ئەدەبی ئەم هەڵبژاردنە یان زۆر شتیتر...هەموو ئەمانە بۆیە پێویستن تاکوو ئێمە بتوانین لە سەرووی ستایش و دڵخۆشی بچووکەوە چاو لەم رووداوە بکەین و بەردەوام بە بیری خۆمان بهێنینەوە کە بەختیار وەگێڕ و ئەدەبی بەختیار گێڕەرەوەی مێژوویەک لە شکست و خوێن و مەرگ و کارەسات و تراژیدیای گەلێک بووە کە هێشتاکە ئازار و ئەشکەنجە لە هەموو رەهەندێکەوە پێوەی دەگلێن، واتە ئەدەبی بەختیار گەرچی گێڕەرەوەی ئازار و مەرگ و کارەساتە لە چەقی ژیان و هەوڵدان بۆ مانەوە بەڵام پشت گوێ خەری ئەو برینە قووڵانە نین کە هەموو گەلانی رۆژهەڵاتی ناوینی گرتۆتەوە. ئێمە دەتوانین لە زۆربەی رۆمانەکانی دا توخم و نیشانە جیهانگیر و ئینسانی بدۆزینەوە کە تەعبیر لە خوویەکی بەدەوی و دڕ و فاشیستی لە شارستانییەتە لەمێژینەکانی رۆژهەڵاتی ناوینە، بۆ نموونە ئەگەرچی لە شاری مۆسیقارە سپییەکان پێوەندی مەرگ و هونەر و نەمری لە رووداوەکانی ئەنفال و هەناوی جەنگەکان باس دەکات بەڵام ناوێکی وەکوو "نەقیب سامیری بابیلی" وەکوو نیشانە تەنها ئاماژە نییە بە ئەفسەرێکی بەعسی عێراقی کە لە هەشتاکان دا دەسەڵاتێکی سیاسییان گرتۆتە دەست بەڵکوو ئاماژەیە بۆ شارستانییەتێک بە ناوی بابیل کە هەر لەم جوگرافیایە دا ئامادە بووە و خۆی بە ناو ناخودئاگای دەستەجەمعی و نیشانەکانی ژینن و کەلتووری مرۆڤانی دانیشتووی ئەم ناوچەیە پەلکێش کردووە تاکوو سیستەمگەلی فاشیستی کە سەرچەشن و نموونەی هەرە دیاریان بەعسە لەدایک بن. ئەم خەڵاتەی نیلی زاکس بۆ ئەدەبی کوردی وەکوو نوێنەری ئەدەبی رۆژهەڵاتی ناوین بەر لە هەر شت خەڵاتێکە لە قووڵایی مەرگ و شکست و نەمانەوە دێت، خەڵاتێکە بۆ شاهیدان و وەگێڕانی کارەسات و مەرگ و تراژیدیا و شکست، خەڵاتێکە بۆ ستایشی ژیان لە ئامێزی مەرگ دا، توحفەیەکی بچووک و ناچیزە بۆ هەموو ئەوانەی لەهەمبەر مەرگ دا رادەوەستن و پێش ئەوەی خۆیان پێ بسپێرن، چاولەچاوی دەکەن و ئۆتۆنۆمی و سام و ترسی ئەو هەیکەلە بۆ چەند چرکەیەکیش بێت دەگێڕنەوە، ئەم خەڵاتە دیارییەکی سەمبوولیک بوو بۆ قوربانیانێک کە شاهیدی جەلاد و ریچواڵی قوربانیکردن بووگن، هەدیەیەکە بۆ ئەوانەی جەللادیان پێناسە کرد و ویستیان لە شوناسی قوربانی یاخی ببن و بۆ تۆزێکیش چییە لە رۆحی شاهید و وەگێڕی جەللاد و شەڕ و تووڕەییەکانی نێزیک ببنەوە. بەختیار عەلی دەڵێ: من ژیان و ئازارەکانی خەڵکیتر دەگێڕمەوە تاکوو ئازار و رەنجەکانی خۆم لەبیر بکەم. پێم وایە خوێنەریش بۆیە رەوایەتی ئازار و رەنج بە زمانی بەختیار دەخوێنێتەوە تاکوو هەنگاوێک بەرەو ساڕێژ بوونەوە و تەهزیب بڕوات، لە فەرامۆشییەوە بۆ ساڕێژبوون چارەنووس و هیوایەکی دووری واقیعی رۆژهەڵاتی ناوین و جوگرافیای کارەساتاوی کورد و دونیای پڕ ئازار و ناجێگیری تاکی بابردووی کوردە. پیرۆز بێت ئەم خەڵاتەی مەرگ و شکست و گێڕانەوە و شەهادەتی شاهید و قوربانی. خەڵاتێک کە بۆ مەرگ دەدرێت هەڵگری مانایەکی قووڵە لە نەمری و ژیانەوە. لێرە دایە دەبێت بەرگری لە دژوازییەک بکەین کە دەڵێی لە نەفسی و زاتی گەردوون و زەوی دایە: مەرگ مانا دەبەخشێتە ژیان!

جوانڕۆ 13/12/2017

پەراوێز و سەرچاوەکان:

1-براین مگی، مردان اندیشە: پدید آورندگان فلسفەی معاصر، ترجمەی عزت اللە فولادوند، تهران، طرح نو، 1382. فلسفە و ادبیات، گفت و گو با آیریس مرداک

2-مجلەی ارغنون(9و10)دربارەی رمان؛ مجموعە مقالات/نوشتە و ترجمە...والتر بنیامین و دیگران-تهران: وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، سازمان چاپ و انتشارات،1382. میشیل بوتور، رمان بە منزلەی پژوهش، ترجمە رضا سید حسینی

3-پایندە حسین، گشودن رمان؛ رمان ایران در پرتو نظریە و نقد ادبی، تهران؛ انتشارات مروارید،1394

4-آر،ال، برت، تخیل، ترجمە مسعود جعفری جزی، تهران، نشر مرکز، 1379.

5-پل ریکور، زندگی در دنیای متن، شش گفتوگو، یک بحث، ترجمەی بابک احمدی، تهران، نشر مرکز 1384.صص 53-62

6-فصلنامەی زرێبار، دورەی جدید(16-17)، سال دوازدهم، شمارەی 69و70، پاییز و زمستان 87. کامل صفریان، سپیدە زهرا سجادی، تبارشناسی رمان و داستان کوتاه کردی صص 85 – 99

7- گۆڤاری زرێبار، ژمارە81و82و مەلەفەی تایبەت بە مێژوونووسیی کوردستان

8-رامین جهانبگلو، گفت و گو با جورج استاینر، وجدان زندگی، ترجمەی پروین ذولقدری، تهران، نشر نی، 1378